«Η τέχνη έχει μία μοναδική δύναμη, μπορεί να δημιουργεί εναλλακτικούς κοινωνικούς χώρους μέσα από εφήμερες καλλιτεχνικές παρεμβάσεις» δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Κάτια Αρφαρά, καλλιτεχνική διευθύντρια Θεάτρου και Χορού της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση με αφορμή το πολυσυλλεκτικό πρότζεκτ «Μύθοι του Πάρκου» που πραγματοποιείται στο Πεδίον του Άρεως, ένα από τα εννέα αθηναϊκά τοπόσημα στα οποία φιλοξενούνται οι δράσεις του 5ου Onassis Fast Forward Festival (OFFF). 

Με ένα δεκαπενθήμερο πρόγραμμα εγκαταστάσεων, περφόρμανς, εκθέσεων, προβολών, εργαστηρίων και δημόσιων διαλόγων που απλώνεται από το Μουσείο της Ακρόπολης και το Εθνικό Θέατρο, έως το Βαλλιάνειο κτίριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και το ιστορικό κινηματοθέατρο της Ίριδας, το 5ο OFFF που διοργανώνει η Στέγη (2-16 Μαΐου), μας καλεί να επαναπροσδιορίσουμε το βλέμμα μας απέναντι στην πόλη. «Είναι ένα φεστιβάλ που αναπόφευκτα κινείται σε περιοχές "υψηλής επικινδυνότητας" καθώς γεννιέται μέσα από την πόλη της Αθήνας και ωριμάζει αργά, μέσα από μια πολύμηνη περίοδο έρευνας και πειραματισμών στον απρόβλεπτο δημόσιο χώρο» επισημαίνει η Κάτια Αρφαρά, δίνοντας το στίγμα της διοργάνωσης που φέτος εστιάζει στη συνάντηση της τέχνης με την επιστήμη της αρχαιολογίας και της ιστορίας, στις ασυνέχειες και στις ρωγμές του χρόνου και της μνήμης.

 Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της συνέντευξης της Κάτιας Αρφαρά στο Αθηναϊκό- Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων.

Tο Onassis Fast Forward Festival επιστρέφει για πέμπτη συνεχή χρονιά. Ποιο είναι το στοίχημα της φετινής διοργάνωσης;

Το φετινό μας στοίχημα έχει να κάνει με τον τρόπο με τον οποίο συνδιαλεγόμαστε με το παρελθόν προκειμένου να επανεξετάσουμε το παρόν. Κινούμαστε δηλαδή στον χώρο μιας διευρυμένης αρχαιολογίας. Θα μπορούσαμε να πούμε πως οι καλλιτέχνες του φετινού φεστιβάλ είναι κατά κάποιο τρόπο και αρχαιολόγοι, εθνολόγοι, κοινωνιολόγοι, ιστορικοί. Ανασκάπτουν το αθηναϊκό υπέδαφος προκειμένου μέσα από αυτές τις πολλαπλές διαστάσεις του χώρου και του χρόνου να ανιχνεύσουν θέματα που έχουν να κάνουν με την ιστορία, την ταυτότητα, τη συλλογική μνήμη.

Το Onassis Fast Forward Festival είναι, ούτως ή άλλως, ένα φεστιβάλ το οποίο συνομιλεί άμεσα με αυτό που συμβαίνει τώρα σε επίπεδο παγκόσμιο αλλά πρωτίστως τοπικό καθώς η Αθήνα βρίσκεται στην καρδιά της σύλληψής του. Πραγματευόμαστε πάντα σύγχρονα ζητήματα, αλλά κάθε φορά αλλάζουμε την οπτική μας γωνία. Πέρυσι ασχοληθήκαμε με το θέμα του αναγκαστικού εκτοπισμού και την απώλεια της οικίας, φέτος εστιάζουμε στη συνάντηση της τέχνης με την επιστήμη της αρχαιολογίας και της ιστορίας. Υπάρχουν πρότζεκτ που σχετίζονται άμεσα με την αρχαιολογική σκαπάνη όπως είναι για παράδειγμα του Ιάπωνα εικαστικού Χικάρου Φουτζίι στο Παλαιό Χημείο που εστιάζει στον αρχαιοελληνικό ομαδικό τάφο με τους ογδόντα νεκρούς δεσμώτες που αποκαλύφθηκε προ διετίας στο Παλαιό Φάληρο, ή οι βραβευμένες «Ασυμφωνίες» της Τζοάνα Χατζηθωμά και του Χαλίλ Ζορέζ , διεθνής συμπαραγωγή της Στέγης που παρουσιάζεται στο Μουσείο της Ακρόπολης το οποίο υποδέχεται για πρώτη φορά έκθεση σύγχρονης τέχνης στους χώρους του. Αλλά και έργα που θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε «αρχαιολογικά» με την ευρύτερη έννοια όπως είναι οι «Μύθοι του Πάρκου» στο Πεδίον του Άρεως, όπου επιχειρήσαμε σε συνεργασία με την κολεκτίβα Chto Delat, τον Άντον Κατς και την ερευνητική μας ομάδα μια πρώτη καταγραφή των πολλαπλών μετασχηματισμών του χώρου από τον 19ο αιώνα έως σήμερα.

 Το 5ο OFFF φιλοξενεί 15 δράσεις σε 9 αθηναϊκά τοπόσημα. Με ποια κριτήρια επιλέχτηκαν οι συγκεκριμένοι καλλιτέχνες και οι χώροι διεξαγωγής των δράσεων;

Το OFFF ξεδιπλώνεται σε έναν υβριδικό χώρο που υπερβαίνει διαχωριστικές γραμμές, όπως είναι αυτές για παράδειγμα μεταξύ παραστατικών τεχνών και σύγχρονης τέχνης. Η θεματική του διευρύνει τους άξονες στους οποίους κινείται το σύνολο της καλλιτεχνικής σεζόν της Στέγης και προκύπτει οργανικά μέσα από το διάλογό μας με τις σύγχρονες καλλιτεχνικές αναζητήσεις και την κοινωνία των πολιτών. Το θέμα της ιστορίας και της ταυτότητας κυριαρχεί τον τελευταίο καιρό στη διεθνή σκηνή και μας απασχολεί έντονα και στην Ελλάδα. Δεν είναι τυχαίο πως φέτος ανεβάσαμε για πρώτη φορά στη Στέγη αρχαία τραγωδία. Αρχαία τραγωδία φιλοξενούμε και σε αυτό το φεστιβάλ αλλά μέσα από μία εντελώς διαφορετική προσέγγιση. Συγκεκριμένα θα δούμε έξι σκηνές από τις τραγωδίες του Σοφοκλή, τις οποίες επέλεξαν να παρουσιάσουν μέσα από μία σειρά περφόρμανς έντεκα Αθηναίες, που συμμετείχαν στα εκπαιδευτικά εργαστήρια της Στέγης για ενήλικες άνω των 65 ετών, υπό την καθοδήγηση του διακεκριμένου Σουηδού σκηνοθέτη και εικαστικού Μάρκους Ερν.

 Επιπλέον, τη φετινή χρονιά, καθώς μιλάμε για θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς, ήταν αναμενόμενο να συνεργαστούμε με κρατικούς φορείς και θεσμούς. Για παράδειγμα, φέτος έχουμε, πέρα από τη συνεργασία μας με το Μουσείο της Ακρόπολης, την πρώτη μας συμπαραγωγή με το Εθνικό Θέατρο, δράσεις στην ιστορική Ιριδα, στο Βαλλιάνειο της Εθνικής Βιβλιοθήκης και στη Βιβλιοθήκη της Νομικής στο Παλαιό Χημείο, ενώ δημιουργήσαμε και εφήμερους χώρους «γνώσης», όπως είναι η βιβλιοθήκη που στήσαμε μέσα στο Πεδίον του Άρεως και το «Μουσείο της Φύσης» του Ρόμπερτ Ζάο Ρενχούι σε μία παλιά κατοικία στη Δεριγνύ.

Οι επιλογές αυτές ενέχουν κάποιο ρίσκο; 

Ρίσκο παίρνουμε από τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της Στέγης από τη στιγμή που κάνουμε συμπαραγωγές και αναθέσεις. Αποτελεί νομίζω ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά μας, το γεγονός πως δεν ακολουθήσαμε ποτέ ασφαλείς οδούς καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Τέχνη, δημόσιος χώρος, αρχαιολογία, εθνική ταυτότητα, πολιτιστική κληρονομιά. Πώς συνδέονται αυτές οι έννοιες κάτω από την «ομπρέλα» του φεστιβάλ;

Σε αυτό το φεστιβάλ θέλουμε να σταθούμε κριτικά απέναντι σε επίσημες ερμηνείες και παγιωμένες ταυτότητες. Ξεκινώντας από τη γενική παραδοχή πως η ερμηνεία της ιστορίας και η συλλογική μνήμη είναι έννοιες αναπόφευκτα θραυσματικές και δραπραγματεύσιμες, μας προσκαλεί να ξανασκεφτούμε πράγματα που θεωρούσαμε δεδομένα. Ποια είναι η σχέση μας με τα σύγχρονα μνημεία της Αθήνας; Πώς μπορεί η τέχνη να διατηρήσει μια κριτική θέση απέναντι σε ρητορικές που στιγματίζουν το δημόσιο χώρο; Μπορούμε να επαναδιαπραγματευτούμε έννοιες όπως η πολιτιστική κληρονομιά σε μια πόλη σαν την Αθήνα, όπου τα κατάλοιπα του παρελθόντος θεωρούνται ως τα φυσικά τεκμήρια της απερίσπαστης συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού;

 Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα που προκύπτουν και που θέλουμε να συζητήσουμε με τα μέσα της τέχνης και με υβριδικές μεθόδους που μπορεί να ξαφνιάσουν τους αρχαιολόγους. Γιατί δεν πρόκειται για μια επιστημονική ανάγνωση των ευρημάτων, αλλά για μια ποιητική, κριτική ερμηνεία και ανασύνθεσή τους που βασίζεται σε υλικά τεκμήρια. Βρισκόμαστε δηλαδή στα όρια μυθοπλασίας και πραγματικών δεδομένων. Συνεπώς, οι καλλιτέχνες μπορεί να δουλεύουν ως «αρχαιολόγοι» συγκεντρώνοντας πληροφορίες και στοιχεία σε στενή συνεργασία με επιστήμονες αλλά αυτό που τελικά προκύπτει εντάσσεται στον ευρύτερο καλλιτεχνικό χώρο, δεν αποτελεί μία ακόμη επιστημονική ερμηνεία.

Σχετικά με το πλέγμα δράσεων που πραγματοποιείται στο Πεδίον του Άρεως, στόχος της Στέγης είναι να συμμετέχει στο διάλογο για την ενεργοποίηση του πάρκου;

Η Αθήνα ως πόλη παλίμψηστο βρίσκεται στον πυρήνα της φιλοσοφίας και της δράσης της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση. Αναζητούμε νέους τρόπους ενεργοποίησης του κέντρου της πόλης σε συνεργασία με κοινότητες, φορείς, κατοίκους.

Από την πρώτη χρονιά του ΟFFF δουλεύουμε στο κέντρο της Αθήνας, στο Βοτανικό, στο Μοναστηράκι, στην Κυψέλη, στην Ομόνοια, στην περιοχή του Κολωνού, του Αγίου Παντελεήμονα, σε χρονικές περιόδους όπου τα πράγματα ήταν ταραγμένα. Το κέντρο της Αθήνας παραμένει εγκλωβισμένο σε μια εικόνα καθολικής υποβάθμισης. Η πρόταση του φεστιβάλ είναι να «επιστρέψουμε» στις γειτονιές του και να αντιμετωπίσουμε θέματα κοινωνικού αποκλεισμού αλλά και τα έντονα κοινωνικά φαινόμενα που έχουν εκδηλωθεί εκεί τα τελευταία χρόνια μέσα από το διάλογο, υπερβαίνοντας τοπικά συμφέροντα και πολιτικές αντιπαλότητες. Δεν κάνουμε πολιτική ούτε δρούμε ως ακτιβιστές. Η τέχνη έχει μία μοναδική δύναμη, μπορεί να δημιουργεί εναλλακτικούς κοινωνικούς χώρους μέσα από εφήμερες καλλιτεχνικές παρεμβάσεις. Και αυτή ακριβώς είναι η σεμνή φιλοδοξία του πολυσυλλεκτικού πρότζεκτ «Μύθοι του Πάρκου» στο Πεδίον του Αρεως.

Η έρευνα που έχει γίνει για το Πεδίον του Άρεως, μπορεί να αξιοποιηθεί με κάποιο τρόπο και μετά το πέρας των δράσεων του ΟFFF; 

Αυτός είναι ο στόχος. Συνεργαζόμαστε ούτως ή άλλως με την Περιφέρεια για το πρότζεκτ αυτό και είμαστε ανοιχτοί σε προτάσεις για περαιτέρω αξιοποίηση του υλικού. H έρευνα που έχει γίνει, αντιμετωπίζει το Πεδίον του Άρεως σαν ένα παλίμψηστο ερευνώντας περιόδους της πρότερης αλλά και της νυν ζωής του. Με δεδομένη την ανυπαρξία ολοκληρωμένων ιστορικών μελετών και ειδικής βιβλιογραφίας, η διεπιστημονική ερευνητική μας ομάδα ανέτρεξε σε πρωτογενείς πηγές στο πλαίσιο πάντα και για τις ανάγκες του συγκεκριμένου πρότζεκτ. Συγκεντρώθηκε έντυπο, φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό από αρχεία, πραγματοποιήθηκε εκτεταμένη βιβλιογραφική έρευνα προκειμένου να μελετηθούν οι διαφορετικοί συσχετισμοί του με την κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική ζωή της Αθήνας από τα χρόνια του Οθωνα μέχρι σήμερα. Επιπλέον έγινε επιτόπια έρευνα προκειμένου να ερευνηθούν οι πολλαπλές ταυτότητες και το αποτύπωμα του πάρκου στη συλλογική μνήμη.

Θεωρείτε ότι μέσα από τις δράσεις του, το ΟFFF έχει δημιουργήσει ένα άλλο είδους κοινού; 

Με το πέρασμα του χρόνου είναι πλέον ορατή η ιδιαίτερη ταυτότητα του φεστιβάλ. Με την έννοια ότι ο κόσμος ξέρει πια να μην περιμένει από εμάς κάτι αναμενόμενο. Οι θεατές του ΟFFF όπως άλλωστε και οι θεατές της Στέγης είναι ανοιχτοί σε περιπέτειες, είτε νοητές είτε κυριολεκτικές. Είναι πρόθυμοι να περπατήσουν σε περιοχές που δεν γνωρίζουν ή όπου έχουν πάψει πλέον να πηγαίνουν, να δουν πράγματα τα οποία θεωρούσαν ότι γνωρίζουν με έναν άλλο τρόπο. Και πάνω απ' όλα είναι ανεκτικοί στο διαφορετικό και στο ανοίκειο.