Του Χρίστου Καλουντζόγλου

Έργα τέχνης που αναφέρονται στην κατοχή, την αντίσταση και την απελευθέρωση εκτίθενται στη Βίλα Ζωγράφου, σε μία περίοδο που η Ελλάδα, αλλά και ολόκληρη η Ευρώπη οφείλουν να κοιτάξουν στο πρόσφατο παρελθόν για να μην επαναληφθούν στο μέλλον τα λάθη που εξέθρεψαν τον φασισμό και οδήγησαν στην τραγωδία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόκειται για έργα που ανήκουν στην προσωπική συλλογή του συλλέκτη Χρήστου Π. Μοσχανδρέου, ο οποίος τα παρουσιάζει στη Βίλα Ζωγράφου, κατόπιν πρόσκλησης της Δημάρχου Ζωγράφου, Τίνας Καφατσάκη. Την οργάνωση της έκθεσης, την τεκμηρίωση των έργων και τη δημιουργία του καταλόγου ανέλαβε η Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων. 

ΕΑΜ, Πατριώτες στ’ άρματα, Αφίσα, 64,5 x 46 εκ.

Ο Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, Νίκος Βούτσης, επισημαίνει ότι τέτοιες πρωτοβουλίες δεν μπορούν να αφήνουν αδιάφορη τη Βουλή, υπενθυμίζοντας τα δεινά που έχει υποστεί η Ελλάδα από τον πόλεμο και την κατοχή. «Την τρομακτική εμπειρία του Πολέμου, ακολούθησε η τριπλή Κατοχή για τα επτά εκατομμύρια Ελλήνων που χτυπήθηκαν μαζικά από την πείνα, το ψύχος και τις επιδημίες (1941-1943 = 250.000 νεκροί σε όλη την χώρα). Παρ’ όλες τις κακουχίες, οργανώθηκε δυναμική Αντίσταση κατά του κατακτητή που απαντούσε με αντίποινα που δεν εξαιρούσαν γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένους», αναφέρει στον χαιρετισμό του ο κύριος Βούτσης και προσθέτει: 

«Η Τέχνη, ακόμα και όταν πραγματεύεται τα πιο σκληρά θέματα, ανακουφίζει και εκτονώνει συναισθήματα. Η αρμονία και η ομορφιά της λειτουργεί παρηγορητικά. Συγχρόνως, θυμίζει και προειδοποιεί. Τα φασιστικά μορφώματα και το ρεύμα που αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια, σε όλη την Ευρώπη και την Ελλάδα μπορεί να απομονωθούν αν έργα, όπως αυτής της έκθεσης «Χαράγματα μνήμης 1941-1944», χαραχθούν μέσα μας και λειτουργήσουν σαν ασπίδα μνήμης, αποτρέποντας την επανάληψη παρόμοιων ολοκληρωτικών φαινομένων που οδηγούν αναπόδραστα σε μονοπάτια βίας κατά των αδύναμων κοινωνικών ομάδων, στοχοποιώντας τον «Άλλο», τον «διαφορετικό». Παράλληλα, η οφειλή των επανορθώσεων, οι γερμανικές αποζημιώσεις προς τους λαούς που υπέφεραν, όχι μόνο θα δικαιώσουν τα αδικοχαμένα θύματα και τις οικογένειές τους αλλά θα είναι και σημασιολογικά σημαντική κίνηση. Η επιβολή βίας δεν μπορεί ποτέ να ξεχαστεί, να περάσει απαρατήρητη όσα χρόνια και αν περάσουν. Η ανακίνηση για μια οριστική συμφωνία επανορθώσεων, θα αποδώσει έστω και καθυστερημένα, δικαιοσύνη σύμφωνα με το ανθρωπιστικό διεθνές δίκαιο που βρίσκεται υπεράνω υλικών συμφερόντων». 

Βάσω Κατράκη, Αθήνα 1944, 1944, Ξυλογραφία σε ιαπωνικό χαρτί, 1/20, 63 x 35 εκ., ενυπόγραφη

Η έκθεση φιλοξενείται στου Ζωγράφου και η δήμαρχος Τίνα Καφατσάκη στο χαιρετισμό της αναφέρει ότι «αποτελεί ελάχιστο καθήκον μας, η προβολή και η παρουσίαση υλικού που συντελεί στη διατήρηση της ιστορικής και συλλογικής μνήμης, ειδικά σήμερα που αναβιώνουν νεοφασιστικά και νεοναζιστικά μορφώματα που δοκιμάζουν την κοινωνική συνοχή». Αναφερόμενη στις αφίσες, τις προκηρύξεις και τα λευκώματα της εποχής, όπου αποτυπώνονται τα δεινά που υπέστη η χώρα, αλλά και ο αγώνας ενάντια στο φασισμό και το ναζισμό, η κυρία Καφατσάκη τονίζει ότι οι καλλιτέχνες της εποχής «με τα δικά τους, ιδιαίτερα «όπλα», έδιναν χρώμα στην ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. «Σμίλευαν» τον αγώνα για λευτεριά. «Χάρασσαν» τα όνειρα του λαού για μιαν Ελλάδα ελεύθερη και δημοκρατική. Οι καλλιτέχνες αγωνίστηκαν μαζί με τον λαό. Εμπνεύστηκαν από τους αγώνες και τα ιδανικά του. Το κοινό, και κυρίως οι νέοι άνθρωποι, μέσα από αυτήν την έκθεση θα αντιληφθούν πώς η τέχνη κατέγραψε μια σημαντική πτυχή της ιστορίας, την ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος στην Ελλάδα που οδήγησε στην απελευθέρωση της πατρίδας μας».

ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Deutsche Soldaten! Hitler furht Deutschland zur Katastrophe! Gebt Hire waffen dem E.L.A.S.! Kaempft mit dem E.L.A.S. Gegen Hitler!, Αφίσα, 23,5 x 17 εκ.. Αφίσα του ΕΛΑΣ με την οποία προειδοποιούσε τους Γερμανούς στρατιώτες ότι ο Χίτλερ οδηγεί τη χώρα τους στην καταστροφή.

Ο συλλέκτης Χρήστος Π. Μοσχανδρέου σε μία εκ βαθέων εξομολόγηση για τα κίνητρά του να συλλέξει τα έργα που εκτίθενται αναφέρει ότι η επίμονη και επίπονη προσπάθεια πηγάζει από την εσωτερική ανάγκη να τιμήσει τις θυσίες των ανθρώπων της οικογενείας του. Και εξηγεί : «Επί μία ολόκληρη τριανταπενταετία ηχούν στην ψυχή μου οι αφηγήσεις για τον δεκαοκτάχρονο μαθητή Βασίλη Μοσχανδρέου που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς κατακτητές και τον αδελφό του Θανάση Μοσχανδρέου, που σκοτώθηκε στα σκοτεινά χρόνια λίγο αργότερα. Με ακολουθούν οι περιγραφές για το δράμα που έζησαν τα μέλη της οικογενείας μου, τις ταλαιπωρίες και τους διωγμούς, διότι παρέμειναν πιστοί και αμετακίνητοι στις δημοκρατικές και αγωνιστικές τους αρχές. Ανυποχώρητοι, συνεπείς και ασυμβίβαστοι. Εκείνοι που θυσιάστηκαν αλλά και όσοι συνέχισαν τον βίο τους στην οδό της αρετής, παρέμειναν συνεπείς και υπηρέτησαν το ίδιο αξιακό σύστημα. Αυτό που χαλυβδώνει την ανθρώπινη συνείδηση και μας επιτρέπει να ζούμε ελεύθεροι.» Ο Χ.Π.Μοσχανδρέου αναφέρεται ιδιαιτέρως και στον αδελφό του, αντιπρόεδρο του Αρείου Πάγου, Ανδρέα Π. Μοσχανδρέου, ο οποίος πριν φύγει από τη ζωή, το 2006, συμμετείχε στη σύνθεση που έλαβε την τιμητική απόφαση για τις αποζημιώσεις στις οικογένειες των θυμάτων του Ολοκαυτώματος του Διστόμου. 

Σπύρος Βασιλείου, Kαταφύγιο, Ξυλογραφία, 23/50, 23 x 26 εκ., ενυπόγραφη

Για την έκθεση Χαράγματα Μνήμης 1941-1944 ο συλλέκτης Χρήστος Π. Μοσχανδρέου διέθεσε έργα από την προσωπική του συλλογή, η Δήμαρχος Ζωγράφου Τίνα Καφατσάκη προσκάλεσε τον συλλέκτη να εκτεθούν τα έργα στη Βίλα Ζωγράφου και αυτή η πρωτοβουλία βρήκε συμπαραστάτη τον Πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων, κ.Νικόλαο Βούτση. Ρόλο- κλειδί στην οργάνωση της έκθεσης ανέλαβε η Διευθύντρια της Βιβλιοθήκης της Βουλής, Έλλη Δρούλια. Επιμελήτρια της έκθεσης είναι η Άντζελα Καραπάνου και τον καλλιτεχνικό σχεδιασμό ανέλαβε ο Γιάννης Μετζικώφ.

«Έκθεση που αποτελεί παράδειγμα συνεργειών γιατί υλοποιήθηκε ακριβώς στο πνεύμα της συνεργασίας μεταξύ πολλών, προκειμένου να προσφέρει το τελικό αποτέλεσμα», χαρακτηρίζει την έκθεση Χαράγματα Μνήμης 1941-1944, η Έλλη Δρούλια, διευθύντρια της Βιβλιοθήκης της Βουλής, προσθέτοντας: «Στον Κατάλογο παρουσιάζονται περισσότερα από 120 έργα τέχνης, μέρος μιας μεγαλύτερης συλλογής που περιλαμβάνει και άλλα τεκμήρια, εφημερίδες, περιοδικά, φυλλάδια, βιβλία, γλυπτά. Χαράγματα, όπως δηλώνεται στον τίτλο της Έκθεσης «Χαράγματα μνήμης, 1941-1944», καθώς τα περισσότερα είναι χαρακτικά, δημιουργίες καλλιτεχνών αποφοίτων της Σχολής Καλών Τεχνών αλλά και αυτοδίδακτων. Έργα χαραγμένα στην τραυματική συλλογική μνήμη που περνά από γενιά σε γενιά. Χαράγματα που έχουν την έννοια και την αίσθηση του ανεξίτηλου πόνου, του βασανισμού, της θυσίας και του αγώνα για ελευθερία». Η κυρία Δρούλια επισημαίνει επίσης το ενδιαφέρον που έχουν οι 30 αφίσες της συλλογής, οι περισσότερες του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ.

Εικόνα στην κορυφή: Κώστας Πλακωτάρης, Μάρτιος 1943, 1947, Ξυλογραφία, 14/17, περ. 44 x 32 εκ., ενυπόγραφη