Του Αλέξη Ηλιάδη

Ο Τζάκομο Λεοπάρντι (1798-1837) είναι ένας από τους κορυφαίους Ιταλούς ποιητές και φιλοσόφους. Πέθανε μόλις στα 39 του χρόνια άφησε όμως ένα πολύ μεγάλο λογοτεχνικό και φιλοσοφικό έργο. Ο ποιητής του «Απείρου» έχει χαρακτηριστεί πεσιμιστής, μηδενιστής, υλιστής, αγνωστικιστής, προοδευτικός.

Με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από την πρώτη έκδοση λεοπαρδικών ποιημάτων, το Ιταλικό Ινστιτούτο Αθηνών και η Έδρα Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Ρώμης La Sapienza, σε συνεργασία με το περιοδικό Ποιητική, διοργάνωσαν την Παρασκευή 30 Νοεμβρίου στις 7 μ.μ., στην έδρα του Ινστιτούτου, εσπερίδα αφιερωμένη στο έργο του Τζάκομο Λεοπάρντι. Ποιήματα του Λεοπάρντι διάβασαν ο Χάρης Βλαβιανός, ποιητής, η Άννα Γρίβα, ποιήτρια και ο Μιχάλης Συριόπουλος, ηθοποιός.

Για τον Τζάκομο Λεοπάρντι μιλήσαμε με τον Αναπληρωτή καθηγητή Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Ρώμης Sapienza, Χρήστο Μπιντούδη, ο οποίος είχε την επιμέλεια της εκδήλωσης που πραγματοποιήθηκε στο Ιταλικό Ινστιτούτο, στην οποία ήταν ο βασικός ομιλητής. Ο κ. Μπιντούδης ετοιμάζει την ελληνική έκδοση ολόκληρου του ποιητικού έργου του Λεοπάρντι που θα κυκλοφορήσει το 2019-2020.

Ο Λεοπάρντι θεωρείται «ποιητής της οδύνης», ένας απαισιόδοξος ποιητής. Ωστόσο, και αυτό αμφισβητείται, υποστηρίζεται ότι αυτός ο χαρακτηρισμός τον αδικεί, ότι πρέπει να ξεφύγουμε από τα στερεότυπα. Εσείς τι άποψη έχετε;

Ο Λεοπάρντι είναι ένας από τους σημαντικότερους ρομαντικούς λογοτέχνες και φιλοσόφους του 19ου αιώνα. Μας άφησε ένα εκτενέστατο, ποικίλο και πολύπλοκο έργο που ακόμη και σήμερα δεν είμαστε σε θέση να το θεωρήσουμε στο σύνολό του. Απασχόλησε τους σημαντικότερους Ιταλούς κριτικούς και φιλοσόφους του 20ού αιώνα, ενώ το έργο του δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί αφορμή για θεωρητικούς, ιστορικούς και ερμηνευτικούς διαξιφισμούς. Μόνο τα Ανάλεκτα που μας άφησε γεμίζουν 4526 σελίδες. Ειλικρινά υπάρχει κάποιος άνθρωπος που πιστεύει πως όλος αυτός ο πλούτος μπορεί να μπει σε μία φράση; Και για ποιον λόγο θα έπρεπε να πασχίσουμε να το κάνουμε; Τι θα κερδίζαμε;

Ποια ήταν η σχέση του Λεοπάρντι με την αρχαία ελληνική ποίηση;

Ο ίδιος μάς αφηγείται πως η ανάγνωση της αρχαίας ελληνικής ποίησης κατά τα εφηβικά του χρόνια στάθηκε ο πραγματικός λόγος για τον οποίο στράφηκε στη λογοτεχνική δημιουργία. Ο Λεοπάρντι υπήρξε δεινός ελληνιστής και εξαιρετικός αναγνώστης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Οι νεανικές μεταφράσεις του από έργα αρχαίων Ελλήνων ποιητών, καθώς και τα θεωρητικά δοκίμια με τα οποία τις προλόγιζε, αποτελούν αποδείξεις πως επρόκειτο για έναν άνθρωπο με σπάνια ευαισθησία απέναντι στην αρχαία κληρονομιά την οποία ο ίδιος θεωρεί κοιτίδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Οι μεταφράσεις του από έργα του Ομήρου, του Ησίοδου, του Μόσχου και άλλων απασχολούν ακόμη και σήμερα κριτικούς, φιλόλογους και μεταφρασεολόγους.

Υπήρξε επιρροή του Λεοπάρντι σε Έλληνες ποιητές;

Η πρόσληψη του Λεοπάρντι στην Ελλάδα παρουσιάζει μία πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή: ενώ δηλαδή ακόμη και σήμερα δε διαθέτουμε στα ελληνικά μία έκδοση του συνολικού λογοτεχνικού έργου του, αυτό, όπως ήταν αναμενόμενο άλλωστε, προσέχθηκε και μελετήθηκε από αρκετούς Έλληνες λογοτέχνες τόσο του 19ου όσο και του 20ού αιώνα: Ανδρέας Κάλβος, Διονύσιος Σολωμός, Δημήτρης Παπαρρηγόπουλος, Εμμανουήλ Ροΐδης, Λορέντζος Μαβίλης, Κώστας Γ. Καρυωτάκης, Κ. Π. Καβάφης, Γιώργος Σαραντάρης, Γιώργος Κακουλίδης και Νάσος Βαγενάς είναι μερικά από τα ονόματα Ελλήνων λογοτεχνών που έχουν αναφερθεί από την κριτική για τη σχέση τους με το λεοπαρδικό έργο. 

Ως φιλόσοφος ο Λεοπάρντι είναι για άλλους μηδενιστής, για άλλους υλιστής και για άλλους εμπειριστής. Εσείς τι λέτε;

Το λεοπαρδικό φιλοσοφικό σύστημα στηρίζεται σε μία πολύ απλή αρχή: η βασικότερη ιδιότητα που μας χαρακτηρίζει ως άτομα είναι η ανθρώπινη φύση μας. Αυτή η λεοπαρδική πεποίθηση παρερμηνεύτηκε πολλές φορές. Μάλιστα σε διάφορες ιστορικές περιόδους θεωρήθηκε μισανθρωπία. Η αλήθεια είναι πως ο Λεοπάρντι ξεκινά από την παρατήρηση και την αμφιβολία του σχετικισμού για να δημιουργήσει, μέσα από μία γλώσσα άκρως πρωτοποριακή σε σχέση με το λεξιλόγιο των φιλοσόφων της εποχής του, ένα ιδιαίτερο φιλοσοφικό σύστημα το οποίο αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της διαρκούς εξέλιξης και στοχεύει στην παραμυθητική λειτουργία μίας αλτρουιστικότερης κοινωνικής συμβίωσης των ανθρώπων. Υπό αυτήν την έννοια, η φιλοσοφία του, αφού απορρίψει την πλατωνική θεωρία της ιδέας ως κάτι μη υλοποιήσιμο μέσα στη μοντέρνα εποχή, αναγνωρίζει την ύλη ως δομικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης (μέσα στην οποία είμαστε προορισμένοι να ζούμε) και αναδεικνύει τη σημασία της.

Ο Λεοπάρντι είναι σύγχρονός μας;

Ο Λεοπάρντι μίλησε για την αδυναμία του ανθρώπου να βιώσει την ευτυχία μέσα στη στιγμή. Με το έργο του περιέγραψε και εξήγησε τα αδιέξοδα του μοντέρνου ευρωπαϊκού πολιτισμού και ανέδειξε το μεγαλείο και τη μικρότητα της ανθρώπινης φύσης. Η ποίηση και η φιλοσοφία του πρεσβεύουν μία κοινωνία των ανθρώπων όπου τα άτομα δεν είναι απλές μονάδες αλλά όντα σκεπτόμενα που το ένα υποστηρίζει και συμπαραστέκεται διαρκώς στο άλλο. Ο Λεοπάρντι μάς προτείνει έναν πιο ανθρώπινο τρόπο να ζούμε ως κοινωνία, έναν τρόπο συλλογικότερο, ειλικρινέστερο και γι’ αυτό δυναμικότερο. Πιστεύω πως το έργο του δεν υπήρξε ποτέ τόσο επίκαιρο όσο στη δική μας εποχή. 

Η Έδρα  Νεοελληνικής  Γλώσσας  και  Λογοτεχνίας  του  Πανεπιστημίου  της Ρώμης Sapienza οργάνωσε, στην ιταλική πρωτεύουσα, από τις 21 έως τις 23 Νοεμβρίου Διεθνές Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών με θέμα «H ελληνική λογοτεχνία του 20ού αιώνα. Μια ευρωπαϊκή περίπτωση». Συμμετείχαν διακεκριμένοι επιστήμονες από πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα της  Ιταλίας, της Ελλάδας, της Κύπρου, της υπόλοιπης Ευρώπης και της Αμερικής.